تا همین چهار سال پیش شرکت‌های استارت‌آپی برای اثبات نقش خود در رشد اقتصاد کشور تلاش می‌کردند و با معرفی ایده‌های نوآور تکنولوژیکی سعی در پیشی گرفتن از رقبای سنتی خود در بازار داشتند. اما حالا فضای رقابتی آنها تغییر کرده است. اکنون برخی شرکت‌های استارت‌آپی که نام و رسمی در بازار پیدا کرده‌اند با اعلام جذب سرمایهای، که عمدتاً هم خارجی است، ادعا می‌کنند ارزشی چند میلیاردی دارند و تا چندی دیگر به اولین یونیکورن کشور تبدیل می‌شوند. در واقع رقابت استارت‌آپ‌های کشور حالا از گرفتن سهم بیشتر در بازار به این سمت کشیده شده که کدام‌شان اول از همه تاج تک‌شاخی را روی سرش می‌گذارد.
رقابت برای تبدیل شدن به اولین یونیکورن ایران از سال گذشته با اعلام برنامه وزیر ارتباطات در این زمینه رنگ جدی‌تری به خود گرفت. محمدجواد جهرمی در گفت‌وگویی که با ماهنامه پیوست انجام داد اعلام کرد که تا پایان چهار سال مدیریتش بر وزارت ارتباطات یکی از دستاوردهایش برای حوزه فناوری اطلاعات داشتن پنج یونیکورن در کشور خواهد بود. همین اظهارات شلیک تیر مسابقه‌ای بود که در آن هر استارت‌آپی با اعلام ارزش دلاری خود سعی داشت در آن اولین برنده باشد.
البته پیش از ورود جهرمی به این بازار اسنپ اولین قدم‌های رسانه‌ای برای تبدیل شدن به ارزشمند‌ترین استارات‌آپ ایرانی را برداشته بود. سال ۹۵ سایت خبری تک‌کرانچ اعلام کرد شرکت آفریقای جنوبی MTN روی استارت‌آپ اسنپ سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیون یورویی (نزدیک به ۲۲ میلیون دلار) انجام داده است. همان زمان بسیاری از فعالان اکوسیستم استارت‌آپی این سوال را مطرح کردند که این شرکت واقعاً چقدر ارزش‌گذاری شده که ۲۰ میلیون یورو فقط از سمت یک شرکت در یک راند سرمایه‌گذاری دریافت کرده است. در مقابل تمام این اما و اگرها بود که شرکت اسنپ ضمن تایید این سرمایه‌گذاری با ارسال خبری به رسانه‌ها اعلام کرد سرمایه‌گذاری ۲۰ میلیون یورویی MTN روی تمام «گروه اینترنت ایرانیان» بوده نه فقط اسنپ. فارغ از واقعی یا غیرواقعی بودن این سرمایه‌گذاری، انتشار این خبر یک نکته مثبت داشت و آن اینکه بالاخره برای نخستین بار مدیرعامل اسنپ در گفت‌وگو با سایت معتبر تک‌کرانچ به موضوعی اشاره کرده که هیچ‌گاه به طور رسمی اعلام نکرده یا تکذیب کرده بودند و آن اینکه شرکت آلمانی راکت اینترنت صاحب اسنپ است. شش ماه بعد از این خبر نیز شرکت ایرانسل از سرمایه‌گذاری این اپراتور در شرکت «گروه اینترت ایران» (شامل شرکت‌های اسنپ، بامیلو، زودفود، اسکانو، پین‌تاپین و غیره) خبر داد.
در گام بعدی (آذر ۹۶) دیجی‌کالا بود که پیش‌بینی کرد ارزش این شرکت با جذب سرمایه‌گذاری‌های خارجی به مبلغ ۱۰۰ میلیون دلار و در قالب افزایش سرمایه در ازای ۲۱ درصد سهام حالا به ۵۰۰ میلیون دلار رسیده و به زودی از یک میلیارد دلار عبور خواهد کرد. بر اساس اعلام روابط عمومی دیجی‌کالا، این شرکت از سال ۱۳۹۴ فرایند جذب سرمایه را از طریق شرکت هلندی اینترنشنال اینترنت اینوستمنت (IIIC) آغاز کرده و فرایند این جذب سرمایه نیز با اخذ مجوز سرمایه‌گذاری خارجی (فیپا) از سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های اقتصادی و فنی ایران کامل شده است. حتی این سرمایه‌گذاری روی یک استارت‌آپ به عنوان عملکرد دولت در بخش سرمایه‌گذاری خارجی نیز مورد تاکید قرار گرفت. مدیران دیجی‌کالا در حالی سال ۹۶ پیش‌بینی کردند ارزش مجموعه تحت رهبری‌شان از یک میلیارد دلار خواهد گذشت و تاکید داشتند این شفاف‌ترین سرمایه‌گذاری انجام‌شده در بازار است که هیچ اطلاعاتی از شرکت هلندی سرمایه‌گذار دیجی‌کالا در اینترنت وجود نداشت. پاییز سال گذشته سعید محمدی، مدیرعامل شرکت دیجی‌کالا، در جریان بازدید خبرنگاران از این شرکت در پاسخ به سوال ماهنامه پیوست که «چرا جزئیات سرمایه‌گذاری هلندی در دیجی‌کالا جایی منتشر نشده» گفت: «این سرمایه‌گذار هلندی یک شرکت باسابقه ۵۰ ساله نیست که به دنبال جزئیات بیشتر در خصوص آن باشیم. در واقع این یک صندوق سرمایه‌گذاری است.» در مرحله بعد این کافه‌بازار و دیوار بودند که ارزش تقریبی خود را در اکوسیستم استارت‌آپی ایران اعلام کردند.
اواخر دی‌‌ماه ۹۶ هنگام بازدید سورنا ستاری از هلدینگ «هزاردستان» (شامل مجموعه‌های کافه‌بازار و دیوار و رسید) حسام میرآرمندهی، هم‌موسس و عضو هیات مدیره کافه‌بازار، خبر از سرمایه‌گذاری ۳۸ میلیون یورویی شرکت هلندی IIIC در مجموعه هزاردستان داد. این شرکت در ازای ۱۰ درصد سهام این هلدینگ چنین سرمایه‌گذاری‌ای انجام داد. در نهایت نیز مدیران هلدینگ هزاردستان اعلام کردند که با این سرمایه‌گذاری ارزش کافه‌بازار و دیوار به چیزی در حدود ۴۶۴ میلیون دلار رسیده است. در این جلسه آرمندهی تاکید کرد که این مجموعه در مسیر رسیدن به ارزش یک میلیارد دلاری است اما هیچ‌وقت تلاش نمی‌کند ارزش خود را بیشتر از چیزی که هست نمایش دهد.
اما یک هفته بعد از اعلام سرمایه‌گذار اروپایی در دو مجموعه بزرگ استارت‌آپی اسلاید‌های فایلی در اینترنت دست به دست شد که نشان می‌داد شرکت سرمایه‌گذار سوئدی پامگرنت (Pomegranate Investment ) و صندوق سرمایه‌گذاری هلندی IIIC توسط یک شرکت ایرانی سرمایه‌گذار در حوزه استارت‌آپ‌ها یعنی «سرآوا» راه‌اندازی شده است.
هرچند سعید رحمانی، مدیرعامل شرکت سرمایه‌گذاری سرآوا، در گفت‌وگو با ماهنامه پیوست این خبرها را تکذیب کرد و آن را یک سوءتفاهم دانست اما همین خبر کافی بود تا تمام آمار و ارقام اعلام‌شده در خصوص ارزش شرکت‌های استارت‌آپی ایرانی بیشتر از همیشه مورد شک و شبهه قرار گیرد.
در بین چند استارت‌آپ صاحب‌نام بازار که بی‌محابا برای اثبات رسیدنِ ارزش‌شان به یک میلیارد دلار تلاش می‌کردند، استارت‌آپ‌هایی هم بودند که به دور از هیجان و با تاکتیک‌های خاص خبر از جذب سرمایه داخلی و خارجی و رسیدن ارزش‌شان به رقم‌های چند صد میلیارد تومانی می‌دادند؛ برای مثال آذر ۹۶، در جریان کنفرانس سرمایه‌گذاری D8 در پارک فناوری پردیس، دو شرکت رقیب زورق و علی‌بابا ادغام شدند و با سایت جاباما (متعلق به علی‌بابا) هلدینگ توشه را تشکیل دادند. در نهایت بر اساس توافقی که دو شرکت سرآوا (سهامدار زورق) و صندوق مالی توسعه تکنولوژی ایران ( ITDF)، سهامدار علی‌بابا، امضا کردند سرآوا به ازای ۲۵ درصد سهام ۹۰ میلیارد تومان (۲۲ میلیون دلار) در هلدینگ توشه سرمایه‌گذاری کرد. مدیران شرکت علی‌بابا همچنین تاکید کرده‌اند که ارزش هلدینگ توشه پس از این سرمایه‌گذاری و ادغام به ۴۰۰ میلیارد تومان (۹۶ و نیم میلیون دلار) رسیده است.
استارت‌آپ شیپور فعال در حوزه نیازمند‌های آنلاین نیز بهمن سال ۹۶ با ارسال خبری به رسانه‌ها اعلام کرد موفق به جذب بیش از ۳۸ میلیارد تومان سرمایه داخلی و خارجی شده است. این جذب سرمایه که با همراهی برخی از سهامداران قبلی و سرمایه‌گذار جدید، صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه رویش لوتوس، انجام شد ارزش شیپور را بر اساس اظهارات مدیرانش به بیش از ۲۶۸ میلیارد تومان رساند.
یکی دیگر از سرمایه‌گذاری‌های بی‌سر و صدا در این حوزه مربوط به هلدینگ کسب‌وکار نوین ایرانیان (IMBCO) (شامل استارت‌آپ‌هایی چون نت‌برگ، چیلیوری، تیکت، دکتردکتر، سرمیز و غیره) است. این هلدینگ توانست در اردیبهشت‌ماه سال جاری، با جذب سرمایه از طریق صندوق سرمایه‌گذاری جسورانه آرمانی، ارزش خود را به گفته مدیرانش به بیش از ۱۵۰ میلیارد تومان برساند.
در حالی که بسیاری از فعالان اکوسیستم استارت‌آپی گمان می‌کردند با اعلام شک و شبهه نسبت به جذب سرمایه‌گذاری خارجی در کشور و انتشار مدارکی در خصوص اینکه سرمایه‌گذاران خارجی در واقع همان سرمایه‌گذاران داخلی هستند، کمتر استارت‌آپی ادعای یونیکورن شدن داشته باشد، شرکت اسنپ در حاشیه بازدید وزیر ارتباطات از ایرانسل اعلام کرد ارزش این شرکت حمل‌ونقل شهری آنلاین از مرز یک میلیارد تومان گذشته و این شرکت اولین شرکت یونیکورنی ایران است. اسنپ در این نشست با ارزش‌گذاری بر مبنای روش مقایسه تحلیلی با نمونه‌های مشابه مدعی شد که ارزشش از ۷/۱میلیارد دلار هم گذشته است.
شاخی که شکست
همین خبر کافی بود تا موج انتقاد‌ها و اما و اگرها نسبت به این ادعای اسنپ از سوی خود مدیران شرکت‌های استارت‌آپی بلند شود؛ برای مثال حسام آرمندهی در مجموعه توییتی تاکید کرد بالا رفتن ارزش شرکت‌های اینترنتی اتفاق خوبی است که سبب افزایش اشتغال و سرمایه‌گذاری در این حوزه می‌شود، اما برای تحقق آن، بازی رسانه‌ای، دروغ گفتن یا همه‌‌ی راست را نگفتن باعث ضربه خوردن جدی به این صنعت خواهد شد. او در توییتی دیگر تصریح کرده بود: «یونیکورن شدن اسنپ با ضرب و تقسیم ناقص در کنفرانس خبری روشی جدید است که در دنیا رایج نیست و قیمت هر چیز را معامله‌ای واقعی تعیین می‌کند.»
از سوی دیگر محمدرضا فرحی، مشاور مالی گروه سرمایه‌گذاری رهنما و رئیس هیات مدیره شرکت بیمه‌بازار، در یادداشتی با اعلام چند برهان و منطق استدلال‌های اسنپ در این زمینه را مخدوش و دربرگیرنده چند مغالطه دانست. فرحی با اعلام اینکه با توجه به گسترده شدن فعالیت اسنپ در کشور این شرکت ارزشی بین ۳۵۰ تا ۷۵۰ میلیون دلار دارد، ادعای این شرکت برای یونیکورن شدن را تنها ارسال سیگنالی به رقبا و راهی برای افزایش سرمایه خود عنوان کرده بود.
اما اعداد و ارقامی که از سوی برخی شرکت‌های استارت‌آپی کشور در زمینه ارزش‌شان عنوان می‌شود تا چه حد هویت دارد و می‌توان با توجه به شرایط اقتصادی کشور آنها را قابل قبول دانست؟
علیرضا صادقیان، مدیر هلدینگ کسب و کار نوین ایرانیان، در گفت‌وگو با پیوست اعلام می‌کند تا زمانی که معامله رسمی در این‌باره صورت نگرفته باشد نمی‌توان به این ارزش‌گذاری‌ها تکیه کرد. او با اشاره به انتقاد‌هایی که به ارزش‌گذاری اسنپ در یک ماه اخیر وارد شده می‌گوید: «شرایط اجتماعی، سیاسی و اقتصادی در روند کار یک استارت‌آپ بسیار تاثیرگذار است. در چنین شرایطی اسنپ نمی‌تواند خود را با رقیبان منطقه‌ای‌اش مقایسه کند چرا که ریسک سیاسی و اقتصادی در بازار ما بسیار متفاوت با بازار رقیبان منطقه‌ای اسنپ است.» صادقیان تصریح می‌کند وقتی ارزشی از یک شرکت عنوان می‌شود این ادعا باید قابل اثبات باشد، در غیر این صورت چنین اظهاراتی بدون سند و مدرک رسمی باعث بدبینی سرمایه‌گذاران نسبت به جامعه استارت‌آپی کشور می‌شود. به باور او زمانی می‌توان به ارزش واقعی این شرکت‌ها قبل از ورودشان به بورس پی برد که آنها دست به انتشار شفاف آخرین سرمایهای که جذب کرده‌اند بزنند در غیر این صورت تمام این ارقام حبابی بیش نیست.
جنگ بر سر اینکه کدام شرکت ارزشمند‌ترین شرکت حوزه تکنولوژی است به جنگی متداول در کشورهای پیشرفته دنیا تبدیل شده است؛ برای نمونه سال‌هاست رقابت سختی بین گوگل، اپل، مایکروسافت و آمازون بر سر اولین شرکت هزار میلیارد دلاری وجود دارد. اما هیچ‌گاه این ارزش‌گذاری‌ها به چالشی غیرقابل کنترل در این کشورها تبدیل نشده است.
احمد پویانفر، عضو هیات علمی دانشگاه خاتم و مدیرعامل شرکت مشاوره سرمایه‌گذاری آیکو، نیز در گفت‌وگو با پیوست تاکید می‌کند از آنجا که استارت‌آپ‌ها به خاطر ماهیت کارشان تحت کنترل هیچ نهاد نظارتی‌ای نیستند، امکان بررسی دقیق ادعای آنها در خصوص ارزش‌شان وجود ندارد. او می‌گوید: «ماهیت کار شرکت‌های استارت‌آپی به گونه‌‌ای است که امکان تخمین پارامترهایی که در ارزش آنها تاثیرگذار بوده وجود ندارد.» به اعتقاد او اکثر اعداد و ارقامی که این روزها در مورد ارزش شرکت‌های استارت‌آپی ایرانی گفته می‌شود سلیقه‌ای و با توجه به اهداف استراتژی سرمایه‌گذارهاست.
پویانفر استفاده از معیارهای مقایسه‌ای با نمونه‌های خارجی در جریان ارزش‌گذاری شرکت‌های ایرانی را اشتباه می‌داند و می‌افزاید: «استارت‌آپ‌های ایرانی از یکسری ضرایب ارزش‌گذاری استارت‌آپ‌های خارجی در این زمینه استفاده می‌کنند که این روش کاملاً اشتباه است، زیرا اولاً اکوسیستم استارت‌آپی کشور ما به بزرگی اکوسیستم استارت‌آپی کشوری مانند آمریکا نیست و دوماً اینکه این ضرایب با توجه به متغیرهای کلان اقتصادی هر کشوری تعیین می‌شود، اما همان ضرایب را وقتی به ایران بیاورید به خاطر شرایط متفاوت اقتصادی سیاسی نتیجه‌ای دیگری می‌دهد.»
به نقل از سونیتا سراب‌پور
